आपणास वॉटर प्युरिफायर्स बद्दल 'या' गोष्टी माहित आहेत का?
वॉटर प्युरिफायर्समध्ये वेगवेगळ्या प्रकारचे फिल्टर
असतात, परंतु कोणत्या फिल्टरमधून कोणत्या प्रकारचे दूषित घटक फिल्टर होतात? आपल्या
घरासाठी वॉटर फिल्टर खरेदी करताना आपण काय पहावे?
शुद्ध, स्वच्छ आणि सुरक्षित पिण्याचे पाणी आजकाल
सहज उपलब्ध हाेत नाही. वाढती लोकसंख्या, औद्योगिक विकास आणि पर्यावरणाचा ह्रास ही सर्व
त्याची कारणे आहेत. ही परिस्थिती पाहता, आपल्या पिण्याचे पाणी चांगल्या प्रतीचे आहे
हे सुनिश्चित करण्यासाठी, शुद्धीकरण तंत्राची आणि बाजारात उपलब्ध जल शोधकांची जाणीव
असणे आपल्यासाठी अधिक महत्वाचे बनले आहे.
बरेच खनिजे पाण्यात नैसर्गिकरित्या आढळतात आणि
मानवी शरीरासाठी महत्त्वपूर्ण असतात परंतु ते जास्त प्रमाणात सेवन केल्याने बरेच आजार
होऊ शकतात. एक चांगला वॉटर प्यूरिफायर जास्त प्रमाणात लवण, निलंबित कण आणि सूक्ष्मजंतू
काढून टाकतो आणि आवश्यक जीवनसत्त्वे आणि खनिजे राखून ठेवतो. जल शुध्दीकरण उद्योगात
सध्या बरेच उत्पादक असून, कोणते उत्पादन चांगले आहे, आणि कोणत्या आवश्यक मानकांची पूर्तता
ते करते हे महत्वाचे आहे.
दोन्ही वॉटर फिल्टर्स आणि वॉटर प्यूरिफायर एकाच
यांत्रिक तत्त्वावर कार्य करतात. ते प्रथम दूषित असलेले कच्चे पाणी शोषून घेतात, गाळांपासून
सूक्ष्मजीवांपर्यंत पाण्याची शुद्धी फिल्टर करतात आणि नंतर स्वच्छ पाणी वितरीत करतात.
तथापि या दोघांमध्ये एक मोठा फरक आहे. एक प्यूरिफायर व्हायरस आणि बॅक्टेरियांना काढून
टाकू शकतो जे फिल्टर काढू शकत नाहीत. काही शुद्ध करणारे रसायने वापरतात आणि इतर व्हायरस
नष्ट करण्यासाठी किंवा कॅप्चर करण्यासाठी इलेक्ट्रो-स्टॅटिक शुल्क वापरतात.
शुध्दीकरण तंत्राचा विकास (Evolution of purification techniques)
पाणी शुद्धीकरणाच्या सर्वात पूर्वीच्या पद्धतींपैकी
एक म्हणजे पाण्यात क्लोरीन घालणे. क्लोरीन हायड्रोक्लोरिक ॲसिड सोडते, जे सूक्ष्मजीवांसह
प्रतिक्रिया देते आणि त्यांना ठार करते. तथापि आरोग्यावर होणा-या नकारात्मक परिणामांमुळे
तसेच विशिष्ट प्रकारचे प्रोटोझोआ नष्ट करण्याच्या कियेमुळे या तंत्रज्ञानाने लोकप्रियता
गमावली ज्यामुळे इतर शुद्धीकरण तंत्राचा मार्ग मोकळा झाला.
खाली उल्लेख केलेल्या सर्व वॉटर प्युरिफायर्समध्ये वॉटर फिल्टर आहेत. असे सहा वेगवेगळे प्रकार उपलब्ध आहेतः
अ‍ॅक्टिव्ह कार्बन फिल्टर (Active Carbon filter)
अशा प्रकारचे फिल्टर क्लोरीन, कार्बन मोनोऑक्साइड,
नायट्रोजन, अमोनिया आणि मृत शैवाल, पाने किंवा पाण्यात धुतल्या गेलेल्या कोणत्याही
मृत वस्तू सारख्या सेंद्रिय सामग्रीसारख्या विद्रव्य वायूंना शुद्ध करण्यासाठी वापरला
जातो. कार्बनचे सच्छिद्र निसर्ग (कोळशाचे) क्लोरीन आणि कीटकनाशके सारखे प्रदूषक शोषण्यास
मदत करते. सामान्यत: घरगुती कार्बन फिल्टर सक्रिय चांदीच्या अस्तरांसह येतात ज्यामुळे
जीवाणू नष्ट होतात.
बायोसँड फिल्टर (Biosand filter)
हा एक काँक्रीट किंवा प्लास्टिकचा बॉक्स आहे जो
वाळू आणि रेव थरांनी भरलेला असतो, जो रोगजनक (पाण्यातील सूक्ष्म जीव जे आपल्याला आजारी
पाडतात) काढून टाकतो आणि दूषित पाण्यापासून निलंबित घन पदार्थ काढून टाकतो. पाणी (हे
धोकादायक रसायनांपासून मुक्त असले पाहिजे कारण फिल्टर बहुतेक रसायने काढून टाकू शकत
नाही) फिल्टरच्या वरच्या भागात ओतले जाते आणि सुरक्षित स्टोरेज कंटेनरमध्ये गोळा केले
जाते. जीवाणू आणि इतर सूक्ष्म जीव वाळूच्या वरच्या २ सेमीमध्ये वाढतात, ज्यास बायोलेयर
म्हणतात. बायोलेयरमधील सूक्ष्मजीव पाण्यातील रोगजनकांना खातात व त्यामुळे पाण्याची
गुणवत्ता सुधारते. हे निलंबित कण आणि रोगजनक काढून टाकते आणि प्रत्येक बॅचमध्ये १२
ते १८ लिटर पाणी फिल्टर करु शकते.
रिव्हर्स ऑस्मोसिस फिल्टर्स (Reverse Osmosis (RO) filters)
रिव्हर्स ऑस्मोसिस (आरओ) सिस्टम सक्रिय कार्बन
आणि कण गाळण्याची प्रक्रिया एकत्र करुन पाण्याचे मल्टि-स्टेज फिल्टरेशन करते. येथे,
नळाचे पाणी एक झिल्ली (पॉलिमर फिल्म) मधून जाण्यासाठी बनविले जाते ज्यामध्ये अगदी लहान
आकाराचे छिद्र असतात आणि यामुळे पाण्यातील खनिज व सूक्ष्मजीव बाहेर काढतात. नंतर गोळा
केलेल्या अशुद्धी आउटलेट पाईपद्वारे बाहेर टाकल्या जातात.
आरओ वॉटर प्युरीफायरने पाण्याची चव सुधारली आहे
परंतु, हे सांगणे कठीण आहे की काही वेळा छिद्रांमुळे (एखाद्या उत्पादनाच्या सदोषपणामुळे
किंवा कपड्यांमुळे) पाणी फिल्टर होते, काहीसे बॅक्टेरिया फिल्टरमधून येऊ शकतात. ज्या
ठिकाणी पाण्याची समस्या आहे त्या ठिकाणी विरघळलेल्या खनिजांची उच्च सामग्री असलेल्या
आरओ फिल्टरची शिफारस केली जाते.
आरओ प्युरिफायरची गडद बाजू अशी आहे की या फिल्टरमधील
पडदा काही आवश्यक खनिजेदेखील काढून टाकण्याची शक्यता आहे. तसेच, कार्य करण्यासाठी सतत
पाणीपुरवठा आवश्यक आहे आणि फक्त एका पाण्याच्या नळावर बसविले जाऊ शकते.
अल्ट्रा व्हायोलेट (अतिनील) फिल्टर (Ultra Violet (UV) filters)
पेशींमध्ये डीएनएवर हल्ला करुन बॅक्टेरिया आणि
इतर सूक्ष्मजंतू नष्ट करण्यासाठी अतिनील प्रकाश (किमान पातळीवरील रेडिएशन) पाण्यावर
जाते. हे फिल्टर ९९% पर्यंत कीटकनाशके काढून टाकतात. हे फिल्टर सर्व प्रकारचे रोगजनक
काढून टाकण्यासाठी प्रभावी आहे परंतु निलंबित कण, रसायने, चव, गंध किंवा रंग काढून
टाकण्यासाठी हे प्रभावी नाही. हे एक फिल्टर सुमारे २००० लिटर पाणी शुद्ध करु शकते.
सिरेमिक फिल्टर (Ceramic filters)
हे पोकळ दंडगोल आहेत, ते सहसा भूसा, तांदळाच्या
पेंढा किंवा कॉफीच्या कडकड्या ज्यात ज्वलनशील सामग्रीसह चिकणमाती मिसळली जाते.
हे फिल्टर त्यातील लहान आकाराच्या छिद्रांद्वारे
पाण्यातील बॅक्टेरिया काढून टाकतात. हे क्लोरीन आणि ई कोलाई बॅक्टेरिया 99% पर्यंत
काढून टाकते. त्याची सुरक्षित साठवण क्षमता पाण्यावर पुन्हा नियंत्रण ठेवण्यास प्रतिबंध
करते.
आयन एक्सचेंज रेजिन्स फिल्टर्स (Ion exchange resins filters)
येथे रेजिन्समधून पाणी जाते जे तेथे असलेल्या खनिजांना
शोषून घेऊन पाणी शुद्ध करते. हे फिल्टर उपस्थित लवणांना शोषून पाण्याला शुद्ध करु शकतात
आणि त्यानुसार त्या पाण्याचे संपूर्णपणे डी-मिनरलइझ करु शकतात.
निवासी पाण्याचे फिल्टर खरेदी करताना काय पहावे? (What to look for when buying a residential water filter)
भाग १: आपल्या पाण्याचे रसायनशास्त्र जाणून घ्या,
म्हणजेच, पाण्यातील दूषिततेची पातळी शोधा. यासाठी आपल्या पिण्याचे पाणी प्रयोगशाळेत
तपासा. या मध्ये सामान्य जल चाचणीचा समावेश असेल, ज्यात एकूण कोलिफॉर्म बॅक्टेरिया,
नायट्रेट्स, पीएच, टोटल डिसल्स्ड सॉलिड्स (टीडीएस), फ्लोराईड, सेंद्रिय कार्बन दूषित
घटक (कीटकनाशके, औद्योगिक प्रदूषण इत्यादी) शोधण्याचा समावेश आहे. आपल्या क्षेत्रातील
वॉटर प्युरिफायर्सची दुरुस्ती करणारे एक मेकॅनिक आपण शोधत असलेल्या प्राथमिक माहितीचा
चांगला स्रोत असू शकतो. हे आपणास पाण्यातील विरघळलेले खनिज काढून टाकणारे फिल्टर किंवा
बॅक्टेरिया नष्ट करणारा फिल्टर किंवा दोन्ही करणारे यंत्र शोधून काढण्यास मदत करेल.
भाग २: आपल्याला घराच्या संपूर्ण पाण्याची व्यवस्था
किंवा फक्त पिण्याच्या पाण्याच्या नळासाठी वॉटर प्युरिफायर हवे आहे का ते ठरवा.
भाग ३: बाजारात उपलब्ध असंख्य ब्रँडची शॉर्टलिस्ट
उत्पादनाचे प्रकार समजून घ्या. नॅशनल सॅनिटेशन फाउंडेशन (एनएसएफ), वॉटर क्वालिटी असोसिएशन
(डब्ल्यूक्यूए), फूड अ‍ॅन्ड ड्रग ॲडमिनिस्ट्रेशन (एफडीए) इत्यादी प्रशंसित संस्था पाणी
शुद्धीकरणाला मान्यता देतात. ही ग्राहकांसाठी सुरक्षितता दर्शविली जाते. डब्ल्यूक्यूए-
वॉटर क्वालिटी असोसिएशनच्या इंडिया टास्क फोर्समध्ये भारतीय ब्रँडची अधिकृतता असलेल्या
यादी आहेत.
भाग ४: सर्वोत्कृष्ट गुणवत्तेची फिल्टर महाग आहेत.
फिल्टरचा ऑनलाइन शोध आपल्याला बाजारात उपलब्ध असलेल्या प्युरीफायरची वैशिष्ट्ये आणि
किंमतींची तुलना करण्यात मदत करेल. आपण निवड अंतिम करण्यापूर्वी मशीनच्या देखभाल खर्चाचा
विचार करणे महत्वाचे आहे.
भाग ५: शेवटी, आपण खरेदी करण्यासाठी दुकानात प्रवेश
करता तेव्हा आपण आधीपासूनच चर्चा केलेल्या मुदयांसह खालील प्रश्न विचारु शकता:
एनएसएफ, डब्ल्यूक्यूए आणि एफडीए सारख्या नामांकित
संस्थेद्वारे उत्पादन मान्यताप्राप्त आहे काय?
गाळ फिल्टर
किंवा पडदा किती वेळा साफ करणे किंवा बदलणे आवश्यक आहे?
मशीनच्या भागांची वॉरंटी किती आहे आणि कंपनी किती
विनामूल्य सेवा देते?
जर ते
आरओ प्युरिफायर असेल तर फिल्टरिंगची गती किती आहे?
कोणते प्युरिफायर्स खरेदी करावे? (Which purifiers to buy?)
मार्केटमध्ये दहापेक्षा जास्त ब्रँड वॉटर प्युरिफायर्स
आहेत. टाटा स्वच्छ, युरेका फोर्ब्स, केंट, प्यूरिट इ. या प्रत्येक उत्पादनाची किंमत,
ते वापरण्याचे फिल्टर आणि शुध्दीकरणाच्या पद्धतीमध्ये फरक असतो. बहुतेक वॉटर प्युरिफायर्स
आज दोन किंवा तीन तंत्रे एकत्र करतात.
उदाहरणार्थ, युरेका फोर्ब्सचा ‘एक्वागार्ड प्रोटेक्ट
प्लस’ आरओ प्युरिफायर आणि अतिनील निर्जंतुकीकरणाचे फायदे एकत्र करते.
हिंदुस्तान युनिलिव्हरचे प्यूरिट मार्वेला यूव्ही
अतिनील तसेच सक्रिय कार्बन फिल्टरद्वारे गाळण्याची प्रक्रिया किंवा पध्दती ऑफर करते.
तंत्रज्ञानाचे संयोजन देणारी जल शुद्धीकरणाचे प्रगत मॉडेलची किंमत ८००० ते १५००० रुपयांपर्यंत
असेल.
सारांष
वॉटर प्युरिफायर्स आता प्रत्येक स्वयंपाकघरातील एक अविभाज्य भाग बनले आहेत आणि विविध उत्पादकांचे उत्पादन बाजारात वाट मिळवण्यासाठी स्पर्धा करीत आहेत. ग्राहकाचा फायदा हा आहे की ते या उत्पादनांमध्ये चांगल्या उत्पादनाची अपेक्षा करु शकतात, विशेषत: सणाच्या हंगामात खरेदी करताना चांगली सूट मिळू शकते. पाण्याचा चांगला प्रवाह सुनिश्चित करते असे हायस्पीड फिल्टर खरेदी करणे चांगले.
टीप: कोणतेही वॉटर प्युरिफायर सिलेक्ट करतांना
वॉटर प्युरिफायर सिलेक्टरच्या मदतीने खरेदीचा सर्वोत्तम निर्णय घ्या. आपल्या सूचना
व अभिप्राय जरुर कळवा.
धन्यवाद...!