Image Source
बालकांच्या विकासामध्ये त्यांचा शारीरिक व बौद्धिक विकास यांचा समावेश
होतो. मुलांच्या शारीरिक विकासामध्ये त्यांचा आकार आणि शारीरिक परिपक्वता, जसे की शारीरिक
क्षमता आणि समन्वय यांचा समावेश होतो.
तसेच शरीराच्या हालचाली, जसे की, बसणे, चालणे, हाताच्या हालचाली
नियंत्रित करणे, प्रतिक्षेप, दृष्टी, झोपणे आणि खाणे यासारख्या इतर शारीरिक आवश्यकता
विकसित होतात.
बौद्धिक विकासामध्ये भाषा शिकणे आणि वापरणे; तर्क करण्याची, समस्या
सोडवण्याची आणि कल्पना आयोजित करण्याची क्षमता; हे मेंदूच्या शारीरिक वाढीशी संबंधित
आहे.
विकासात्मक
टप्पे ही आवश्यक क्षमता आहेत जसे की हालचाल करणे, पाहणे, ऐकणे, संप्रेषण करणे आणि इतर
लोकांशी संवाद साधणे. लहान मुलांमध्ये ही कौशल्ये जन्मापासूनच विकसित होत असतात आणि
आयुष्याच्या पहिल्या पाच वर्षांमध्ये ते हळूहळू – वेगाने विकसित होतात.
ही कौशल्ये
मुले जगाशी कसे जोडले जातील याचा पाया आहेत. जर तुम्हाला तुमच्या बाळाच्या प्रगतीबद्दल
आणि विकासाबद्दल काळजी वाटत असेल, तर तुमच्या डॉक्टरांशी किंवा मातृ आरोग्य परिचारिकांशी
चर्चा करणे योग्य आहे. ते तुमच्या प्रश्नांची उत्तरे देण्यास सक्षम असतील.
बाल विकासाच्या
या प्रत्येक क्षेत्राबद्दल खाली अधिक माहिती आहे.
मुलांमध्ये संज्ञानात्मक विकास
मुले जन्मापासूनच
शिकत असतात, निरीक्षण करत असतात आणि त्यांच्या सभोवतालच्या लोकांबद्दल आणि जगाबद्दल
माहिती गोळा करतात.
लहान मुले
सतत स्वत:बद्दल आणि ते कोठे बसतात याबद्दल नवीन गोष्टी शोधत असतात. आणि प्रत्येक मूल
त्यांच्या स्वतःच्या अनन्य टाइमलाइननुसार विकसित होत असताना, त्या मार्गात अनेक सामान्य
संज्ञानात्मक टप्पे आहेत.
येथे आपण
जन्मापासून पाच वर्षांपर्यंत मुलांमधील संज्ञानात्मक विकासाचे टप्पे पाहू.
0 ते 3
महिने:
या वयातील विकासाचे टप्पे हे मूलभूत संवेदना आणि बाळांना त्यांच्या स्वतःच्या शरीराबद्दल
आणि त्यांच्या वातावरणाबद्दल अधिक शिकण्याबद्दल असतात. हे हलत्या वस्तू किंवा लोकांवर
लक्ष केंद्रित करणे, त्यांच्या वातावरणास प्रतिसाद देण्यासाठी चेह-यावरील हावभाव वापरणे
किंवा स्तनाग्र किंवा बाटलीच्या जागेवर चोखण्याचे आवाज काढणे यासारखे आगाऊ वर्तन दाखवणे
असे दिसते.
3 ते 6
महिने: या
वयात, बाळ त्यांची समज विकसित करणे सुरु होते, याचा अर्थ ते चेह-यावरील भावांचे अनुकरण
करणे, परिचित आवाजांवर प्रतिक्रिया देणे, परिचित चेहरे ओळखणे आणि इतरांच्या चेह-यावरील
हावभावांना प्रतिसाद देणे सुरु करतात.
6 ते 9
महिने:
या वयात खूप आश्चर्य आहे कारण लहान मुले हवेत तरंगणाऱ्या बुडबुड्यांसारख्या गोष्टींकडे
टक लावून पाहतात. ते खऱ्या आणि बनावट वस्तूंमधील फरक देखील सांगू शकतात, जसे की खरा
कुत्रा विरुद्ध खेळणी कुत्रा.
9 ते
12 महिने:
जसजसे बाळ शारीरिकदृष्ट्या अधिक सक्षम होते, तसतसे ते त्यांच्या सभोवतालचे जग शोधू
शकतात. यात काहींसाठी बसणे, रांगणे, अगदी चालणे यांचा समावेश असू शकतो.
या टप्प्यावर मुलांना चित्रांची पुस्तके पाहणे,
हॅलो किंवा गुडबाय, किंवा चुंबन फुंकणे यासारख्या मूलभूत हालचालींचे अनुकरण करणे, आणि
ब्लॉक्स सारख्या वस्तू हलवणे आणि हाताळणे देखील आवडते.
1 ते 2
वर्षे:
एक वर्षाच्या वयापासून, मुलांचा संज्ञानात्मक, शारीरिक आणि सामाजिक विकास वेगाने होतो.
ते प्रौढांचे निरीक्षण करण्यात बराच वेळ घालवतील, आणि त्या बरोबर असलेल्या कृती आणि
भाषेचे अनुकरण देखील करतील, म्हणून स्वतःची काळजी घ्या! या वयात मुले स्वत: आणि इतरांमधील
फरक देखील सांगू शकतात.
2 ते 3
वर्षे:
स्वातंत्र्याचे युग सुरु होते. मुले आता जग चांगल्या प्रकारे एक्सप्लोर करण्यास सक्षम
होतात. वास्तविक-जगातील अनुभवांमुळे बरेच काही
शिकतात.
घर खेळणे किंवा किराणा सामान खरेदी करणे यासारख्या
प्रौढ क्रियांचे अनुकरण करण्यात ते आनंद घेतात आणि काळजीवाहूंच्या साध्या निर्देशांना
प्रतिसाद देण्यास सक्षम असतात.
त्यांचे शिक्षण झपाट्याने सुरु होते कारण ते वस्तूंच्या
वापराशी जुळवून घेण्यास, चित्रांच्या पुस्तकांमध्ये गोष्टींची नावे ठेवण्यास आणि श्रेणी
किंवा आकारानुसार वस्तूंची क्रमवारी लावू शकतात.
3 ते 4
वर्षे: विश्लेषणाचे
वय. निरीक्षण करताना, या वयातील मुले श्रेणींमध्ये गोष्टींची क्रमवारी लावू शकतात.
ते खूप सक्रिय शिकणारे देखील बनतात.
त्यांना बरेच प्रश्न विचारायचे आहेत आणि सतत
"का?" भूतकाळातील किंवा वर्तमानकाळात घडणाऱ्या गोष्टी समजू शकत असल्याने
वेळेची संकल्पना अधिक दृढ होते आणि त्यांचे लक्ष वेधून घेणे सुरु होते.
4 ते 5
वर्षे:
शाळा सुरु करण्यापूर्वी, बहुतेक मुले त्यांच्या बोलल्या जाणाऱ्या भाषेसह अधिक चांगली
होत जातात आणि शाळेच्या तयारीसाठी आवश्यक असलेल्या अनेक गोष्टी करु शकतात.
इतकेच मर्यादित नाही तर अंक मोजणे, दैनंदिन वस्तूंचे
मूळ आकार रेखाटणे, नाव आणि रंग ओळखणे, यमक आणि चित्रे काढणे जे ते स्पष्ट करु शकतात.
जन्मापासून ते पाच वर्षांपर्यंतच्या मुलांमध्ये
हे काही सामान्य संज्ञानात्मक टप्पे आहेत. परंतु हे लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे की
प्रत्येक मूल त्यांच्या स्वतःच्या गतीनुसार विकसित होते. तुम्हाला तुमच्या मुलाच्या
विकासाबद्दल काही चिंता असल्यास, तुमच्या आरोग्य सेवा प्रदात्याशी किंवा फॅमिली डॉक्टरांशी
बोला.
मुलांमध्ये शारीरिक विकास
मुलाच्या
विकासाच्या टप्प्यांपैकी शारीरिक विकास हा सर्वात महत्वाचा आहे. तुमच्या डोळ्यांसमोर
तुम्ही तुमचे मूल बदलत आणि वाढताना पाहता. उंची आणि वजनातील बदल, तसेच उत्कृष्ट मोटर
कौशल्यांचा विकास यासारख्या गोष्टी सहज लक्षात घेतात.
शारिरीक विकासासाठी
पालकांनी आपल्या मुलांशी खेळणे आणि त्यांच्याशी नाते जोडणे महत्वाचे आहे. जेव्हा ते
सुरक्षित वाटतात, तेव्हा मुले अधिक सहजपणे स्वतःला शोधून काढू शकतात, जसे ते 'कठीण
खेळात' गुंतताना करतात.
जेव्हा तुमचे
मूल टेकडीवरुन खाली सरकते किंवा स्लाइडवरुन खाली सरकते तेव्हा ते त्यांच्या संवेदना
विकसित करतात आणि त्यांचे शरीर समजून घेतात.
जेव्हा ते
फिरतात, उलटे लटकतात, टेकडीच्या खाली धावतात किंवा भिंतीवर चढतात. जेव्हा ते समतोल
साधतात, उडी मारतात, एका पायावर उभे राहतात, मागे आणि कडेकडेने, वर, खाली चालतात.
लहान मुलांसाठी,
ही प्रक्रिया ज्याद्वारे पालक किंवा काळजीवाहक मुलाला त्यांची कौशल्ये आणि क्षमता विकसित
करण्यासाठी समर्थन देतात.
काही भिन्न
रूपे घेऊ शकतात. बाळाला पोहोचण्यासाठी आणि पकडण्यासाठी प्रोत्साहित करणाऱ्या वस्तू
प्रदान करणे; लहान मुलाचे हात धरुन ते काही पावले उचलतात. तुमच्या मुलाला कपड्यांचे
बटण किंवा झिप करण्यास मदत करणे; तुमच्या मुलाला बाईक चालवायला मदत करणे; किंवा अगदी
साधे खेळ शिकवणे.
हा विकास
भौतिकतेबद्दल आहे, परंतु लवचिकता, स्वतःवर आणि त्यांच्या शरीरावर आत्मविश्वास, आणि
ते सक्षम व्यक्ती आहेत हे बळकट करणे यासारखी कौशल्ये विकसित करणे.
प्रत्येक वयाच्या टप्प्यावर मुलांसाठी काही महत्त्वाचे
भौतिक टप्पे, त्यात हे समाविष्ट आहे:
0 ते 6 महिने: या
काळात पोटावर असताना डोके आणि छाती उचलणे; हात वर-खाली, इकडे-तिकडे फिरवणे, वस्तू हाताच्या
बोटांनी हाताळण्याचा प्रयत्न करणे.
6 ते 12 महिने: या
काळात मुलं आधाराशिवाय बसणे, उभे राहण्याचा
प्रयत्न करणे, मदतीने चालणे, हात-डोळा समन्वय विकसित करणे, लहान वस्तूंपर्यंत पोहोचणे
व ती वस्तू उचलणे इ. क्रिया करतात.
12 ते 18 महिने: या
काळात मुलं एकटे उभे राहणे, आधाराशिवाय चालणे,
धावणे, चढणे, बॉल फेकणे, पुस्तकाची अनेक पाने उलटणे, लहान वस्तू उचलण्यासाठी अंगठा
आणि तर्जनी वापरणे, बॉक्स उघडणे व बंद करणे यासारख्या क्रिया करतात.
18 महिने ते 2 वर्षे: उडी मारणे,
वस्तू उचलण्यासाठी वाकणे, चेंडूला लाथ मारणे, पाय-या चढणे, खेळण्यांचा आनंद घेणे,
मोठी वाक्ये बालणे, छोटी कवीता किंवा गाणे म्हणणे इत्यादी.
2 ते 3 वर्षे: सतत हालचाल
करणे, धावते पण थांबणे कठीण जाते, चेंडू हाताने फेकणे, एका पायावर संतुलन ठेवू शकणे,
उलटे चालणे, लहान वस्तूंवरुन उडी मारणे, पुस्तकाची पाने उलटणे, चमच्याने खाणे इत्यादी.
3 ते 4 वर्षे:
उडी मारणे आणि धावणे, ट्रायसायकल चालवणे, पायऱ्या चढणे व उतरण्याची सहज क्रिया
करणे, पेन्सिलने सरळ रेषा काढणे, चमचा आणि काटा वापरणे इत्यादी.
4 ते 5 वर्षे: या
काळात मुलांचा चांगला शारीरिक विकास होतो, ते त्यांची बरीच कामे स्वत: करतात. वर-खाली
उडी मारणे, चेंडू जोरात मारणे आणि दोन्ही हातांनी पकडणे, दात घासणे, केस विंचरणे, हात
धुणे, शूज बांधणे इत्यादी.
ही कोणत्याही
अर्थाने पहिल्या पाच वर्षांत मुले विकसित करतील अशा एकूण आणि उत्तम मोटर कौशल्यांची
संपूर्ण यादी नाही.
परंतु हे
एक चांगले विहंगावलोकन प्रदान करते की आपण आपल्या मुलाकडून काय अपेक्षा करु शकता आणि
पाहू शकता कारण ते वेगाने विकसित होत आहेत!
मुलांमध्ये भाषेचा विकास
संज्ञानात्मक, सामाजिक आणि साक्षरता यासारख्या इतर
अनेक विकासात्मक क्षेत्रांसाठी भाषा विकास महत्त्वाचा आहे. हे एक महत्त्वाचे विकासाचे
क्षेत्र आहे जे तुमच्या मुलाच्या संवादाच्या क्षमतेचा कणा आहे,
ज्यामध्ये त्यांच्या भावना व्यक्त करणे, विचार करणे,
शिकणे, समस्या सोडवणे आणि संबंध विकसित करणे आणि टिकवणे समाविष्ट आहे.
मुले सहसा आयुष्याच्या पहिल्या दोन वर्षांत तीन
महत्त्वाचे भाषेचे टप्पे गाठतात:
- 6 ते 9 महिने: पालकांनी बोललेले शब्द समजून घेणे
- 12 ते 18 महिने: त्यांचे पहिले शब्द बोलणे
- 2 वर्षे: दोन ते तीन शब्दांचे साधे वाक्य बोलणे
पाच किंवा सहा वर्षांच्या आसपास, मुले प्राथमिक
शाळा सुरु करतात, तेव्हा ते समवयस्क आणि प्रौढ दोघांशीही सहज संवाद साधू शकतात.
मुलाच्या भाषेच्या विकासास समर्थन कसे द्यावे
आपल्या मुलास भाषेचे समृद्ध प्रेम विकसित करण्यात
मदत करण्यासाठी आपण काही सोप्या दैनंदिन गोष्टी करु शकता, त्यात खालील गोष्टी समाविष्ट
आहेत.
• मूल लहान असल्यापासून मोठ्याने पुस्तके वाचा.
ही केवळ एक अतुलनीय बाँडिंग संधीच नाही, तर ती तुम्हाला शब्द सांगण्याची परवानगी देखील
देते आणि तुमच्या मुलाला अर्थ आणि चिन्हांभोवती ते प्रारंभिक कनेक्शन स्थापित करण्यात
मदत करते.
• तुमच्या मुलाशी बोला आणि त्यांना त्यांची समज
आणि शब्दसंग्रह तयार करण्यात मदत करण्यासाठी वेगवेगळ्या संदर्भांमध्ये अनेक भिन्न शब्द
वापरा.
• स्थानिक लायब्ररीला भेट द्या आणि नियमितपणे नवीन
पुस्तक घ्या. हे तुमच्या मुलामध्ये वाचनाची आवड निर्माण करण्यास मदत करेल कारण ते एका
मजेदार ॲक्टिव्हिटीशी संबंधित आहे.
मुलांमध्ये सामाजिक आणि भावनिक विकास
प्रत्येक मुलाच्या विकासासाठी पहिली पाच वर्षे
महत्वाची असतात. या काळातच मुलांचे मोटर, संप्रेषण, भाषा, संज्ञानात्मक, सामाजिक आणि
भावनिक कौशल्यांचा विकास होतो.
औपचारिक शालेय शिक्षणाच्या संक्रमणाचा विचार करताना,
या समीकरणातील सामाजिक आणि भावनिक घटकांना विशेष महत्त्व आहे. मूल ते कोण आहेत, त्यांना
काय वाटते आणि इतरांशी संवाद साधताना काय अपेक्षा करावी यासाठी खालील मुद्दे विचारात
घेतली पाहीजेत.
त्यांच्या भावना अनुभवा, व्यक्त करा आणि व्यवस्थापित करा, वाढत्या कुतूहलाने त्यांचे वातावरण एक्सप्लोर करा.
या काळात अनेक कारणांमुळे सकारात्मक सामाजिक आणि
भावनिक विकास महत्त्वाचा असतो. ते कोण आहेत आणि जगात त्यांचे स्थान समजून घेण्यासाठी
त्यांचा आत्मविश्वास, सहानुभूती, लवचिकता आणि मैत्री या प्रकारच्या विकासाचा त्यांच्या इतर प्रमुख
क्षेत्रांमध्ये विकास करण्याच्या क्षमतेवर परिणाम होतो. जे शैक्षणिक परिणामांसह, वर्गाच्या
आत आणि बाहेर यशाच्या बाबतीत महत्त्वाचे असतात.
खरं तर, मजबूत राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय संशोधन हे दर्शविते की शाळेत सकारात्मक संक्रमणासाठी शैक्षणिक यशाचे सर्वात मोठे निर्धारक आणि नंतरच्या यशासाठी शाळेत आणि जीवनात, लहान मुलांनी सामाजिक आणि भावनिकदृष्ट्या तयार असणे आवश्यक आहे.