स्कॅनर म्हणजे काय? (What is a Scanner?)
सामान्य
शब्दात, स्कॅनर एक इलेक्ट्रॉनिक डिव्हाइस आहे जे हस्तलिखित किंवा मुद्रित दस्तऐवज आणि
चित्रे स्कॅन करु शकते आणि त्यास डिजिटल फाइल स्वरुपनात रुपांतरित करतो.
कॉम्प्यूटर
टर्मिनोलॉजीमध्ये, हे एक इनपुट डिव्हाइस आहे जे कागदावरील प्रतिमा आणि ग्रंथ स्कॅन
करण्यास सक्षम आहे.
यानंतर
हे स्कॅनरद्वारे डिजिटल फाइल (सॉफ्ट कॉपी) मध्ये रुपांतरित केले जाते आणि संगणक किंवा
मोबाइल डिव्हाइसमध्ये इलेक्ट्रॉनिक स्वरुपात संग्रहित केले जाते.
स्कॅन
केलेला कागदपत्र संगणकावर पाहता, सामायिक, संपादित आणि प्रिंटआउट्स देखील घेऊ शकतो.
स्कॅनरचे कार्य अतिशय सोपी आहे आणि प्रतिबिंब आणि प्रसारणाच्या तत्त्वावर कार्य करते.
एक
चमकदार प्रकाश दस्तऐवजास डिजिटल कॉपीमध्ये रुपांतरित करण्यासाठी चमकवते आणि मिरर आणि
लेन्सच्या मालिकेतून गेल्यानंतर सेन्सर (फोटोसेन्सिटिव्ह एलिमेंट) वर प्रतिबिंबित होते.
ब-याच
स्कॅनर्समध्ये हे सेन्सर्स किंवा माध्यम हे इलेक्ट्रॉनिक इंटिग्रेटेड सर्किट असते ज्याला
चार्ज्ड कपल्ड डिव्हाइस (सीसीडी) म्हणतात. सीसीडीवर प्रदर्शित फोटोसिटीने प्रकाश प्रक्रियेस
डिजिटल फोटोमध्ये पुढील प्रक्रियेसाठी इलेक्ट्रॉनिक सिग्नलमध्ये रुपांतरित केले.
सीसीडी
हे आजच्या स्कॅनरमध्ये मोठ्या प्रमाणात वापरले जाणारे तंत्रज्ञान आहे, तर काही उच्च
टप्प्यात आणि बजेट स्कॅनरमध्ये फोटोमोल्टीप्लायर ट्यूब (पीएमटी) आणि कॉन्टॅक्ट इमेज
सेंसर (सीआयएस) तंत्रज्ञान देखील वापरले जाते.
ड्रम
स्कॅनरमध्ये वापरलेले पीएमटी तंत्रज्ञान उच्च-गुणवत्तेची रिझोल्यूशन प्रतिमा देते परंतु
त्याचे परिमाण, उर्जा वापर इत्यादीमुळे फारच मर्यादित भागात वापरले जाते, तर सीआयएस
हे नवीनतम तंत्रज्ञान आहे परंतु त्यामध्ये रिझोल्यूशन, क्षेत्राची खोली आणि भिन्न श्रेणी
नाहीत.
कमी
किमतीच्या लहान हंडी डिजिटल कॅमेर्‍यांद्वारे वापरलेले तंत्रज्ञान कॉम्प्लीमेंटरी मेटल
ऑक्साईड सेमीकंडक्टर (सीएमओएस) आहे कारण किफायतशीर, कमी उर्जा वापरणे आणि परवडणारे
डिझाइन्स परिणामी उपकरणांमध्ये सहज समाकलन.
सीएमओएस
तंत्रज्ञानाची काही नाविन्यपूर्ण रचना व्यावसायिक डिजिटल कॅमे-या (डीएसएलआर) मध्ये
लोकप्रियता मिळवित आहे, परंतु सीसीडी सेन्सर तंत्रज्ञान महाग असूनही उच्च-अंत व्यावसायिक
डीएसएलआर बाजारात अग्रेसर आहे.
बरेच
संगणक सॉफ्टवेअर प्रोग्राम स्कॅनरकडून थेट स्कॅनरमधून डेटा आयात करण्यासाठी एकत्रितपणे
कार्य करतात. स्कॅनरच्या ऑपरेशनसाठी बहुतेक स्कॅनर्समध्ये मूलभूत सॉफ्टवेअरसह प्लग
आणि प्ले पर्याय आहेत. वापरकर्ता फक्त स्कॅनरला संगणकाशी जोडतो आणि दस्तऐवज किंवा प्रतिमा
स्कॅन करतो आणि संगणकावर आयात करतो.
काही
सॉफ्टवेअर प्रोग्राम्समध्ये प्लग-इन असतात जे त्यांना स्कॅनर्समधून थेट प्रतिमा वापरण्यास
सक्षम करण्यासाठी स्थापित केले जातात. अ‍ॅडोब फोटोशॉप प्लग-इन आपणास स्कॅनरवरुन थेट
प्रतिमा तयार करण्यास अनुमती देते. अ‍ॅडोब एक्रोबॅट आणि इतर सॉफ्टवेअरमध्ये ऑप्टिकल
कॅरेक्टर रिकग्निशन टेक्नोलॉजी आहे ज्याद्वारे ते स्कॅन केलेला मजकूर देखील ओळखू शकतात.
एकदा
मजकूर दस्तऐवज स्कॅन झाल्यावर ओसीआर असलेले सॉफ्टवेअर दस्तऐवजात वर्ड डॉक्युमेंटमध्ये
संपादित केले जाऊ शकते अशा डिजिटल मजकूरामध्ये रुपांतरित करते. काही सॉफ्टवेअर भौतिक
स्वरुपात संग्रहित करण्याच्या स्वरुपणसह मजकूरासह दस्तऐवज देखील स्कॅन करु शकतात.
स्कॅनर्सचे प्रकार (Types of Scanners)
स्कॅनर
व्यवसायांसाठी एक वरदान ठरले आहेत कारण ते सर्व दस्तऐवज सहजपणे डिजिटल स्वरुपात व्यवस्थापित
करु शकतात आणि रेकॉर्ड म्हणून जतन करु शकतात.
अनेक
कागदपत्रांची नोंद ठेवल्यामुळे स्कॅनर बहुतेक कार्यालये आणि मोठ्या संस्थांमध्ये दिसू
लागले, परंतु आजकाल बहुतेक प्रत्येक व्यक्ती स्कॅनिंगच्या कामांसाठी वापरत आहे.
खाली
आज काही सामान्य प्रकारचे स्कॅनर उपलब्ध आहेत आणि आपण त्यापैकी एक निवडू शकता जो आपल्या
आवश्यकतांना अनुकूल करेल.
फ्लॅटबेड
स्कॅनर हे घर आणि व्यवसाय अशा दोनही ठिकाणी वापरण्यासाठी बाजारात उपलब्ध असलेले सर्वात
सामान्य आणि सोपा स्कॅनर आहे. हे एका सपाट डेस्कच्या पृष्ठभागावर ठेवता येते आणि त्यास
एक झाकण आहे ज्याखाली कागदपत्र काचेवर ठेवली जातात व स्कॅन केली जातात. जाड पुस्तके,
फाईल्स किंवा मासिके इ. स्कॅनिंग करण्यासाठी
झाकन उपयोगी पडते.
कागदजत्र
काचेच्या वरच्या बाजूला ठेवले जातात आणि काचेच्या खाली हलणारे लाइट-कॅप्चरिंग सेन्सर
आहे, सामान्यत: सीसीडी किंवा सीआयएस प्रदर्शन. स्कॅनिंग प्रक्रियेदरम्यान, प्रकाश स्रोत
ग्लास प्रदीप्त करतो आणि हलणारा सेन्सर प्रतिमा कॅप्चर करतो आणि त्यास डिजिटल स्वरुपात
रुपांतरित करतो. आपण पारदर्शक स्लाइड आणि फिल्म नकारात्मक स्कॅन देखील करु शकता परंतु
पारदर्शक मीडिया अ‍ॅडॉप्टरची आवश्यकता असेल.
फ्लॅटबेड
स्कॅनरद्वारे आपण आकारानुसार जवळजवळ सर्व प्रकारची कागदपत्रे स्कॅन करु शकता.काही फ्लॅटबेड
स्कॅनर ब्लूटूथ किंवा वायरलेस कनेक्टिव्हिटी आणि स्वयंचलित फीडरची जोडलेली वैशिष्ट्ये
घेऊन येतात.
स्कॅनरचा वापर (Use of Scanner)
फिजिकल
डॉक्युमेंट किंवा पिक्चरला डिजिटल, संगणक-वाचनीय स्वरुपात स्कॅन आणि रुपांतरित करण्यासाठी
प्रकाश संवेदनशीलता तंत्रज्ञानाचा वापर करुन संगणक हार्डवेअरचा एक आवश्यक भाग म्हणजे
स्कॅनर. स्कॅनर काळा आणि पांढरा किंवा रंग दस्तऐवज किंवा चित्रे स्कॅन करण्यास सक्षम
आहेत. बाजारात उच्च आणि निम्न-रिझोल्यूशन स्कॅनर उपलब्ध आहेत आणि आपण त्यांच्या अनुप्रयोगांच्या
प्रकारानुसार एक निवडू शकता. स्कॅनरचा सर्वात सामान्य वापर कॉपी करण्यासाठी होतो आणि
तो आपल्या सामान्य कॉपीयर मशीनला देखील पर्याय आहे.
दुस-या
शब्दांत सांगायचे तर, आपल्याकडे कॉपी फोटोकॉपीयर मशीन नसल्यास आपणास कागदपत्र, छायाचित्र,
सादरीकरणे इत्यादी अनेक प्रती हव्या असतील तर स्कॅनर आपल्या बचावासाठी येतो कारण तो
आपल्या शारीरिक दस्तऐवजाची डिजिटल फाइल बनवितो. जोपर्यंत प्रिंटर संगणकासह कनेक्ट असेल
तोपर्यंत आपण आपल्या आवश्यकतेनुसार उपलब्ध असलेल्या डिजिटल फाईलमधून ब-याच प्रती घेऊ
शकता. शिवाय, हे कागदजत्र मुद्रित करण्यापूर्वी संपादनाची लवचिकता देखील देते.
स्कॅनर
डिजिटल स्वरुपात महत्वाची कागदपत्रे ठेवण्यात मदत करतो, ज्यास डिजिटल आर्काइव्हिंग
म्हणून ओळखले जाते. यामध्ये स्कॅनर शारीरिक दस्तऐवज स्कॅन करेल आणि आपल्या वैयक्तिक
आणि व्यवसायाशी संबंधित सर्व कागदपत्रे, महत्त्वपूर्ण कागदपत्रे, अक्षरे, करार, प्रमाणपत्रे,
कर कागदपत्रे इ. च्या डिजिटल प्रती बनवेल.
वास्तविक
कागदपत्रांची डिजिटल फाईल असणे महत्वाचे आहे कारण मूळ कागदपत्रे चुकीच्या ठिकाणी गेल्यास
किंवा हरवल्यास या दस्तऐवजांमधील माहिती आणि तपशील परत मिळविणे खूप सोपे आहे.
अनुप्रयोगाचे
आणखी एक महत्त्वाचे क्षेत्र म्हणजे संशोधन प्रयोजनांसाठी. शाळा, महाविद्यालय किंवा
व्यवसायाच्या उद्देशाने केलेल्या संशोधन कार्यासाठी बराच डेटा आणि माहितीची आवश्यकता
असते आणि यापैकी काही माहिती ग्रंथालय किंवा इतर स्रोतांकडून घेतलेल्या पुस्तकांमध्ये
उपलब्ध असेल.
डिजिटल
फोटोग्राफीचे आगमन होण्यापूर्वी, सर्व छायाचित्रे पारंपारिक फिल्म रोल कॅमे-याने घेण्यात
येत होती आणि केवळ हार्ड कॉपी स्वरुपात उपलब्ध होते. स्कॅनर्स आपल्याला फोटोंच्या या
हार्ड कॉपीचे डिजिटल प्रतींमध्ये रुपांतर करण्यात मदत करतात, ज्यास आपल्या मित्रांसह
आणि कुटूंबासह इंटरनेटवर सामायिक केले जाऊ शकते.
स्कॅनरचे फायदे आणि तोटे (Advantages and Disadvantages of Scanners)
घरगुती
किंवा कामाच्या ठिकाणी कामाची गती व कार्यक्षमता वाढविण्याच्या दृष्टीने स्कॅनर फायदेशीर
असतात. अगदी आधुनिक काळातील प्रिंटर देखील आपल्या गरजा भागविण्यास सक्षम इनबिल्ट स्कॅनर
असलेली मल्टीफंक्शन आहेत. महत्त्वाचे म्हणजे आपल्याला स्वतंत्र प्रिंटर खरेदी करण्याची
आवश्यकता नाही, स्कॅनर अशा प्रकारे आपली जागा वाचवेल.
पारंपारिक
फॅक्स मशीनच्या तुलनेत स्कॅनर उच्च-रिझोल्यूशन आउटपुटसह गुणवत्तेचे परिणाम देतात जे
गुणवत्ता प्रतिमा आणि मजकूर पुनरुत्पादित करण्यास स्वतःला आव्हान देतात. स्कॅनर्स फोटो,
मजकूर, डिझाइन, ग्राफिक्स इत्यादी हाताळण्यासाठी तयार केले आहेत.
फॅक्स
मशीनच्या विपरीत, ज्यास कार्य करण्यासाठी आणि परिणाम देण्यासाठी समर्पित फोन लाइनची
आवश्यकता असते, स्कॅनर स्वतंत्र आहेत आणि त्याच्या कार्य करण्यासाठी कोणत्याही सहाय्यक
डिव्हाइसची आवश्यकता नसते आणि फायली आपल्या संगणकावर डिजिटलपणे संग्रहित केल्या जातात.
फॅक्स
मशीनला आपल्या आणि प्राप्तकर्त्याच्या शेवटी फोन लाइनची आवश्यकता असेल, तर स्कॅनर विश्वसनीय
आहे आणि यावर अवलंबून राहण्यासाठी आपण दस्तऐवज स्कॅन करुन ईमेलद्वारे किंवा डिजिटल
मोडद्वारे इतरांना पाठवू शकता.
स्कॅनर
पर्यावरण अनुकूल आहेत कारण ते आपल्या कागदपत्रांची, छायाचित्रांची, महत्वाच्या फाइल्सची
डिजिटल प्रती तयार करतात आणि इंटरनेटद्वारे ईमेलद्वारे सामायिक केले जाऊ शकतात, जेव्हा
फॅक्स मशीनला एक प्रत तयार करण्यासाठी कागदाची आवश्यकता असते आणि प्रत्येक वेळी ती
प्राप्तकर्त्यास पाठविली जाते तेव्हा त्यास आवश्यक असते. प्रिंट आउटपुट तयार करण्यासाठी
कागदाची आवश्यकता असते.
स्कॅनरमध्ये
स्कॅन करणे हा वेळेचा सदुपयोग आहे ज्यामुळे वेळ आणि उर्जा वाचली जाते, परंतु फॅक्स
मशीनच्या बाबतीत, प्रत्येक वेळी पृष्ठाची देवाणघेवाण करताना आपल्याला वेळ, शक्ती आणि
प्रयत्न खर्च करावा लागतो. स्कॅनर वापरणे खूप सोपे आहे आणि कोणत्याही जटिल सेटअप आणि
कॉन्फिगरेशनची आवश्यकता नाही.
शिवाय,
अंगभूत स्कॅनर जे मल्टीफंक्शन प्रिंटरचा भाग आहेत फक्त त्यास वापरण्यासाठी ठेवलेल्या
साध्या फाइन-ट्यूनिंग आणि ॲडजस्टमेंटची आवश्यकता आहे.
एकदा
सेटअप पूर्ण झाल्यावर आपल्याला फक्त फोटो, दस्तऐवज किंवा फोटो किंवा मजकूरासह रंग किंवा
काळा आणि पांढरा प्रकार निवडण्याची आवश्यकता आहे आणि स्कॅनर प्रक्रिया पूर्ण करेल आणि
निवडलेल्या आउटपुटवर अवलंबून फाइल पाठविली जाईल सरळ आपल्या संगणकावर थेट आपल्या ईमेल
खात्यावर संलग्न होते.
स्कॅनर
पीडीएफ दस्तऐवजांसह अनेक स्वरुपात स्कॅन केलेली कागदपत्रे किंवा प्रतिमा जतन करण्यासाठी
लवचिकता प्रदान करते.
फ्लॅटबेड
स्कॅनरना मोठ्या जागेची आवश्यकता असते आणि उच्च-अंत व्यावसायिक वापरासाठी ते महाग असू
शकते. शीटफेड स्कॅनरमध्ये मूळ कागदपत्र खराब होण्याचा धोका आहे.
निष्कर्ष (Conclusion)
आशा
आहे की आपल्याला स्कॅनर आणि बाजारात उपलब्ध असलेल्या स्कॅनरच्या प्रकारांबद्दल पुरेशी
अंतर्दृष्टी प्राप्त झाली असेल, तर आता आपल्यासाठी, आपल्या गरजा भागविण्यासाठी एक योग्य
स्कॅनर निवडणे सुलभ होईल.
फ्लॅटबेड
स्कॅनर एक मल्टीफंक्शन स्कॅनर आहे आणि प्रतिमा आणि दस्तऐवज दोन्ही स्कॅन करु शकतो,
परंतु प्रत्येकाची आवश्यकता वेगळी आणि विशिष्ट आहे, म्हणून आपण आपल्या गरजा भागविण्यासाठी
एखादे स्कॅनर निवडण्यापूर्वी आपण कोणत्या हेतूसाठी स्कॅनर वापरणार आहात याची खात्री
करावी.
आपल्याला
मोठ्या किंवा पोर्टेबल स्कॅनरची आवश्यकता असल्यास दस्तऐवज आकार परिभाषित करेल. कायदेशीर
आणि ए फोर आकाराचे दस्तऐवज स्कॅन करण्यासाठी आपल्याला मोठ्या स्कॅनरची आवश्यकता असेल
परंतु छोट्या कागदपत्रांसाठी पोर्टेबल स्कॅनर ठीक असेल.
आउटपुट
रिझोल्यूशन. कागदपत्रांसाठी २०० पीपीआय पुरेसे आहे परंतु प्रतिमांना किमान ६०० पीपीआय
आवश्यक आहे. काही स्कॅनर सर्व सॉफ्टवेअरसह कार्य करणार नाहीत म्हणून आपल्याला आपल्या
संगणकावरील सॉफ्टवेअरसह सहज समाकलित होऊ शकणारे स्कॅनर निवडण्याची आवश्यकता आहे.