हिंदू विवाह कायदा (Hindu Marriage Act)
हिंदू कोड बिल किंवा हिंदू कायद्याचा मसूदा (Hindu Code Bill or draft of Hindu law)
हिंदू कोड बिल
च्या अंतर्गत हिंदू विवाह कायदा १९५५ साली आमलात आला. याच कालावधीत इतर तीन
महत्वाचे कायदे करण्यात आले. (१) हिंदू वारसाहक्क कायदा (१९५६) (२) हिंदू,
अल्पसंख्यांक आणि पालकत्व कायदा (१९५६) (३) हिंदू
दत्तकविधान आणि निर्वाह कायदा (१९५६) सद्य हिंदू कायदा पद्धतीचे
आधुनिकीकरण करण्याच्या उद्देशाने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या नेतृत्वाखाली हे
सर्व कायदे मांडले गेले.
हिंदू विवाह कायद्याचा उद्देश (Purpose of Hindu Marriage Act)
हिंदू
कोड बिल (हिंदू कायद्यांचा मसूदा) च्या अंतर्गत हिंदू विवाह कायदा संसदेमध्ये १९५५
मध्ये आणला गेला. याचा उद्देश हिंदू लोकांचे वैयक्तिक आयुष्य, विशेषतः
समाजातील विवाह (लग्न)
व्यवस्था, त्याची कायदेशीर वैधता, अवैधतेच्या
अटी आणि व्यवहार्यता यांना नियमाच्या चौकटीत बसवणे आणि कायद्यात तरतूद करुन देणे
हा आहे.
हा कायदा कोणाला लागू पडतो (To whom does this law apply?)
भारतीय राज्यघटनेच्या ४४ व्या
कलमानुसार, जैन, बुध्द, शीख ह्या हिंदू धर्मातून जन्मलेल्या आधुनिक शाखांना
सुद्धा यात समाविष्ट केलेले आहे.
विवाहाच्या अटी (Terms of marriage)
विवाहाच्या
अटी विभाग ५ मध्ये नमूद करण्यात आल्या आहेत त्या अश्या: "दोघांनाही पती/पत्नी
नसेल तरच दोन हिंदू विवाह बद्ध होऊ शकतात" असे नमूद करून हा कायदा सूचकपणे
बहुपत्नीकत्वाला प्रतिबंध करतो. विवाह
योग्य वय - वधूचे १८ आणि वराचे २१ असेल
तरच ते विवाहास पत्र ठरतात. हा कायदा काही विशिष्ट अमान्य नात्यातील विवाहाला
प्रतिबंधित करते.
पालकत्व (Guardianship)
विवाह
कायद्याचा विभाग ६ विवाहातील संरक्षक बाबींची माहिती देतो. विवाहात जिथे वधूचे पालकत्व
घेणा-यांची
गरज लागते तिथे खालील लोकांचा पालक म्हणून स्वीकार केला जाऊ शकतो. आई, वडील,
वडिलांची आई, वडिलांचे वडील, सख्खा भाऊ, चुलत भाऊ. १९७८ साली बालविवाह प्रतिरोधक
कायदा संमत झाल्या नंतर पालकत्वाचा कायदा रद्द करण्यात आला.
विवाह विधी (Marriage ceremony)
हिंदू
विवाह कायद्याच्या ७ व्या कलमामध्ये विवाहाच्या विधी आणि प्रथांची नोंद घेतली गेली
आहे. हिंदू विवाह कायद्यानुसार विवाहबध्द होणाऱ्या दोन्हींही व्यक्तींपैंकी
एकाच्या समुदायाच्या विधी-परंपरा आणि साजरीकरणाच्या पध्दतींनुसार केला जावा. ह्या
विधींमध्ये सप्तपदीसारख्या विधींचा सहभाग होतो. सप्तपदी मध्ये विवाहबध्द होणाऱ्या
दोघांनींही पवित्र अग्निच्या साक्षीने सात पावले एकत्र चालणे अपेक्षीत आहे.
विवाहाचा विधी तेव्हाच पुर्ण झाला असे मानले जाते जेव्हा सातवे पाऊल पुर्ण होते.
घटस्फोट (Divorce)
पती
आणि पत्नी यांपैकी कोणीही घटस्फ़ोटासाठी अर्ज करु शकतो. घटस्फ़ोट अनेक कारणांनी
घेतला जाऊ शकतो, त्यातील काही मुख्य म्हणजे, व्यभिचार, क्रुरता, दोन किंवा जास्त
वर्षांपर्यंत एकमेकांपासून वेगळे राहणे, जोडीदारांपैंकी एकाचे किंवा दोघांचेही
धर्मांतर, मानसिक असामान्यता, दीर्घकालीन आजार आणि कोड असणे ही आहेत. पत्नी घटस्फ़ोटासाठी
अर्ज करु शकते जर तिच्या पतीने ह्या लग्नानंतर आणि दोघांत लैंगिक संबंध प्रस्थापित
झाल्यानंतर दुसरे लग्न केले किंवा पती बलात्कार, समलिंगी संभोगी किंवा प्राण्यांशी
लैंगिक क्रिया करण्याच्या गुन्ह्यामध्ये गुन्हेगार म्हणून सिध्द झाला असेल तर. या
व्यतरिक्तही जर जोडीदारांपैंकी कोणालाही जर असे वाटत असेल की विवाह संपवण्याची गरज
आहे आणि आता त्यांना विवाहात रहाणे कठीण होत आहे शिवाय जर ते सिध्द करु शकले तर
त्यांना घटस्फ़ोटाकडे जाता येते. विवाहानंतर एक वर्षांपर्यंत घटस्फ़ोटाचा अर्ज
करता येत नाही.
हिंदू विवाह सोहळ्याच्या परंपरा (Hindu Marriage Ceremony Traditions)
हिंदू
विवाहसोहळा हा अतिशय उत्साही, आनंदी, नियोजित, उत्सव आणि परंपरानी भरलेला संस्कृती
समृद्ध सोहळा असतो. हिंदू विवाह सोहळ्याचा उद्देश म्हणजे दोन लोकांचे शारीरिक, मानसिक,
आध्यात्मिक आणि भावनिक मिलन आहे. त्याचबरोबर या उत्सवाच्या माध्यमातून दोन कुटुंब एकत्र
येत असतात. विवाहसोहळयाची सुरुवात वेगवेगळया विधींनी होते. हे विधी वर-वधू आणि
त्यांच्या दोन्ही कुटुंबांना अनंत काळासाठी बांधते.
विवाहासाठी
अनेक जवळच्या लोकांना पाहुणे म्हणून आमंत्रित केले जाते. हिंदू लग्नात किती
लोकांचा समावेश असतो, हे त्या दोन्ही कुटुंबावर अवलुबून असते. काही विवाहामध्ये मित्रांना
आणि कुटूंबालाच आमंत्रित केले जाते असे नाही, तर काही वेळा संपूर्ण गावातून संपूर्ण
समुदाय उपस्थित असतो. ही संख्या विवाह करणा-या कुटुंबावर अवलंबून असते.
हिंदू विवाह सोहळा किती दिवस चालतो?
साधारणपणे
तीन दिवसांच्या कालावधीत हिंदूंच्या लग्नाच्या घटना घडत असतात आणि त्या प्रत्येक दिवशी
वेगवेगळ्या असतात. हिंदू विवाह उत्सवाचे सर्व कार्यक्रम सहसा पुजा-याने ठरवलेल्या
आणि प्रदान केलेल्या शुभ काळांवर आधारित आतात. पहिल्या दिवशी लग्नाच्या कार्यक्रमांना
प्रारंभ करणारा गणेश पूजा सोहळा हा सहसा जिव्हाळ्याचा कार्यक्रम असतो ज्यात केवळ जवळच्या
कुटुंबाची उपस्थिती असते. त्यात साखरपुडयाचाही समावेश असतो. दुसर्‍या दिवशी हळद,
मेहंदी व संगितमय कार्यक्रमांचा समावेश होतो. तिसर्‍या दिवशी मुख्य सोहळा आणि रिसेप्शन
हा कार्यक्रम असतो.
मेहंदी सोहळा
मेहंदी
सोहळा, पारंपारिकपणे केवळ वधूच्या जवळच्या महिला मित्र आणि कुटुंबातील सदस्यांसह उपस्थित
असलेल्या मेहंदी सोहळ्याने लग्नाला सुरुवात केली जाते. हा कार्यक्रम सहसा लग्नाच्या
एक दिवस आधी होतो. उत्सवांच्या वेळी, वधूच्या हात आणि पायांना तात्पुरती सजावटीच्या
कलेची गुंतागुंतीची रचना लागू करण्यासाठी मेहंदीची पेस्ट वापरली जाते. डिझाईन्स सहसा
फुलांचा हेतू प्रतिबिंबित करतात, परंतु तिच्या जोडीदाराचे नाव कलाकृतीत लपवून ठेवणे
आणि नंतर शोधण्याचा प्रयत्न करतांना पाहणे देखील एक सामान्य गोष्ट आहे.
विवाह मंडपात वधू व वराचे आगमन
प्रदेशानुसार
वर यात्रा किंवा बारात म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या वराचे आणि त्याच्या पक्षाचे आगमन सोहळ्याच्या
ठिकाणी मोठ्या आनंदाने केले जाते. वधूकडील कुटुंब, नातेर्वाक आणि मित्र यांच्याद्वारे
अभिवादन केले जाते. अक्षता म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या तांदळासह व फुलांसह स्वागत केले
जाते. वराला पेटलेला दिवा किंवा निरांजनी ओवाळले जाते आणि हार घालून मंडपात
सर्वांचे स्वागत केले जाते.
विवाह सोहळा
विवाह
मंडपामध्ये किंवा लग्नाची वेळी विवाहसोहळ्याच्या उद्देशाने तयार केलेली तात्पुरती रचना
असते. हा एक प्लॅटफॉर्म तयार केलेला असतो. तो विवधि फुले, फॅब्रिक आणि क्रिस्टल्सपर्यंत
कोणत्याही गोष्टींनी सजवलेला असतो. या ठिकाणी वधू-वराला एकमेकांच्या समोरासमोर उभे
करुन मध्ये अंतर्पाट धरला जातो. सर्व पाहुण्यांना अक्षदा वाटल्या जातात आणि
मंगलाष्टकांने विवाहाला सुरुवात होते. नंतर वर व वधू एकमेकांच्या गळयात पुष्पमाला
घलतात.
इतर धार्मिक विधी
प्रथा
व परंपरेनुसार हिंदू विवाह हा संस्कार नसून करार आहे. समारंभाची व्यवहार्यता दर्शविण्यासाठी,
हिंदू
विवाहांमध्ये सप्तपदी हा एक महत्वाचा विधी आहे. सप्तपदीच्या वेळी नवविवाहित जोडप्यांचे
कपडे एकत्र बांधले जातात. नववीवाहीत जोडपे आपल्या मैत्रीचे संकेत देण्यासाठी होमामधील
अग्नीभोवती सात वेळा फिरतात. प्रत्येक फेरी देवदेवतांसाठी विशिष्ट आशीर्वाद दर्शवितात.
सप्तपदीचे मुख्य महत्त्व म्हणजे मैत्री स्थापित करणे, जे हिंदू विवाहाचा आधार आहे.
वर
वधूच्या गळयात काळ्या आणि सोन्याच्या मण्यांपासून तयार केलेले मंगळसूत्र घालतो. परंपरेने,
लक्ष्मी, संपत्ती, भाग्य आणि समृद्धीची हिंदू देवी, मंगळसूत्र किंवा शुभ धाग्यामध्ये
जोडली जाते, आणि वधूने तिच्या संपूर्ण लग्नात आशीर्वाद प्राप्त केल्याचे म्हटले जाते.
प्रादेशिक भिन्नतेत लाल, पांढरे किंवा इतर रंगांचे मणी देखील असू शकतात.
कन्यादान
या सोहळयामध्ये वधूचे माता पिता आपल्या मुलीचा हात वराच्या हातामध्ये देतात, त्यातून
यापुढे मुलींची जबाबदारी त्यांनी स्विकारली असा होतो.
नववधू कपाळी किंवा भांगेमध्ये कुंकु लावते, ती विवाहित असल्याचे दर्शवते
कुंकु,
सिंदूर, लाल-नारिंगी पावडर, महिलेच्या कपाळी किंवा केसांच्या भांगावर लावले जाते. हा
सोहळा पूर्ण झाल्यावर कुंकु हे विवाहित स्त्री म्हणून तिच्या नवीन स्थानाचे प्रतीक
असते. पारंपारिकरित्या, हे लग्नाच्या दिवशी पतीकडून लावले जाते. वधूव्यतिरिक्त सर्व
विवाहित महिला आपल्या वैवाहिक स्थितीचे चिन्ह म्हणून हे लावतात. काही जण आपल्या वैयक्तिक
अभिरुचीनुसार किंवा प्रादेशिक रीतीरिवाजांवर अवलंबून केवळ कपाळावर ठिपके, कुंकु, गंध
किंवा टिकली देखील लावतात.
वधूला निरोप देणे हा भावनात्मक समारंभ
नवविवाहीत
हिंदू वधू आपल्या जोडीदाराबरोबर नवीन जीवन सुरु करण्यासाठी अधिकृतपणे आपल्या
आईवडिलांचे घर सोडते. त्यावेळेचा सोहळा हा निरोप घेण्याचा आणि अश्रू ढाळण्याचा
असतो. मुलगी आई वडिलांच्या घरी वाढते, अंगणात खेळत, तिने आईवडिलांच्या घरी दिलेला वेळ
आणि प्रेम याबद्दल तिचे कौतुक दर्शविण्यासाठी, आणि ती आपल्या एका कुटुंबापासून दूर
जाते तेंव्हा वधूच्या आई-वडिलांनी आपल्या मुलीला दिलेला निरोपाचा सोहळयाने
विवाहाची सांगता हाते.
आपला
अभिप्राय व सूचना जरुर कळवा.
धन्यवाद…!