दूधामधील पौष्टिक घटक/दूधाचे फायदे-Nutrients in Milk-Benefits of Milk
आपण
आपल्या बालपणापासून ऐकत आलो आहोत की, दूध हे नवजात बालकांपासून ते वृद्धांपर्यंत सर्वांच्या आरोग्याच्या दृष्टीने
चांगले आहे. त्यामुळे आपण आपल्या बाळाला दूध पाजले पाहिजे. पण खरोखर या दूधामध्ये असे
कोणते घटक आहेत की ज्याची आपल्याला गरज असते याचा आपण कधी विचार करत नाही. तर मग माहिती
घेऊया अशा या पौष्टिक दूधाविषयी.
दूध
हे पांढरा द्रव पदार्थ असून ते मादी सस्तन प्रण्यांपासून मिळते. नवजात बालकांना दात
नसल्यामुळे, त्यांना भरीव आहार देण्यापूर्वी दूधाची गरज असते. दूधामध्ये बाळाच्या वाढीसाठी
आणि बाळ निरोगी राहण्यास मदत करण्यासाठी भरपूर पोषके असतात. दूधामधून मुलांना कॅल्शियम
आणि व्हिटॅमिन डी मिळते जे हाडे आणि दातांसाठी आवश्यक असते.
अनेक तज्ञांकडून मुलांसाठी दूध पिण्याची शिफारस का केली जाते? दूध
मुलांसाठी सर्वात चांगले आहे का? तर याचे उत्तर होय असेच मिळते कारण मुलांच्या पोषण
आहारात दूध एक महत्त्वपूर्ण भूमिका निभावते. नवजात बालकाला किमान सहा महिने आईचे
दूध दिले पाहिजे अशी शिफारस जागतीक आरोग्य संघटनेने देखील केलेली आहे. नवजात बालकांना
आईचे दूध व जे इतर वरचे दूध पीऊ शकतील अशा बालकांसाठी गायीचे दूध देण्याची शिफारस तज्ञ
करतात कारण गाईच्या दूधामध्ये विविध प्रकारचे जीवनसत्त्वे, खनिजे आणि इतर पौष्टिक घटक
असतात जे मुलांच्या वाढीस आणि विकासास मदत करतात.
मुलांच्या आरोग्यासाठी दूधाचे फायदे
मुलांनी दूध पिण्याचे बरेच फायदे आहेत. दूधामुळे मुलांची हाडे केवळ मजबूत आणि निरोगी होत नाहीत तर ते आपल्या मुलांची सर्वांगीण वाढ आणि विकासास मदत करतात. दररोज दूध पिण्यामुळे आपल्या मुलांना एकंदरीत चांगले आरोग्य राखण्यास मदत होते. दूधात असलेले महत्वाचे पोषक घटक जे आपल्या मुलाची तब्येत नैसर्गिकरित्या सुधारण्यास मदत करतात. दूधाचे आपल्या मुलांसाठी असलेले फायदे या विषयी जाणून घेऊया. दूधामध्ये कॅल्शियम, व्हिटॅमिन डी, फॉस्फरस, प्रथिने, पोटॅशियम, व्हिटॅमिन ए, व्हिटॅमिन बी २, व्हिटॅमिन बी १२, इ. घटक आहेत. दूधामध्ये असलेले पौष्टिक घटक
१) कॅल्शियम (Calcium)
हाडांची
वाढ व मजबूती वाढविणे आणि मजबूती टिकवून ठेवण्यासाठी आपल्या शरीरास कॅल्शियमची आवश्यकता
असते. आपले हृदय, स्नायू आणि नसा देखील योग्यरित्या कार्य करण्यासाठी कॅल्शियमची आवश्यकता
असते. काही अभ्यासांमधून असे दिसून येते की कॅल्शियमसह व्हिटॅमिन डी चे देखील हाडांच्या
आरोग्यासाठी चांगले फायदे आहेत. कर्करोग, मधुमेह आणि उच्च रक्तदाबपासून संरक्षण करतात.
कॅल्शियमची कमतरता असल्यास डोकेदुखी सारखा त्रास होऊ शकतो. बालपणातील लठ्ठपणाला प्रतिबंधित
करते. शरीरातील अनावश्यक चरबी कमी करण्यास मदत होते.
२) प्रथिने (Protein)
आपल्या
आहारात प्रमुख पोषक घटकांपैकी एक म्हणजे प्रोटीन. प्रथिने अमीनो ॲसिडपासून बनलेले असतात.
ते आपले स्नायू, हाडे, त्वचा, केस, नखे आणि अवयव यांचे मुख्य घटक आहेत. प्रथिनांमध्ये
भूक कमी करण्याची क्षमता असल्यामुळे वजन कमी करण्यासाठी प्रयत्न करणार्‍या व्यक्तींसाठी
हा एक महत्त्वाचा घटक आहे. उच्च-प्रथिनेयुक्त आहार घेतल्यास दुखापतीनंतर आपल्या
शरीराची दुरुस्ती लवकर होते.
३) व्हिटॅमिन डी (Vitamin D)
हे
हाडांच्या वाढीस चालना देण्यास मदत करते त्यामुळे नंतरच्या काळात हाडे ठिसूळ होण्याची
शक्यता कमी करते. व्हिटॅमिन डी जळजळ कमी करण्यास मदत करु शकते. हे आपल्या मुलाची रोगप्रतिकार
शक्ती वाढविण्यास मदत करते.
४) व्हिटॅमिन ए (Vitamin A)
हे
आपल्या मुलाची दृष्टी आणि त्वचेचे आरोग्य सुधारण्यास व रोगप्रतिकारक शक्ती वाढविण्यात
मदत करते. व्हिटॅमिन ए हृदय, फुफ्फुसे, मूत्रपिंड आणि इतर अवयव व्यवस्थित कार्य करण्यास
देखील मदत करते.
५) व्हिटॅमिन बी २ (Vitamin B2)
हे
अन्नाचे उर्जेमध्ये रुपांतर करण्यास, शरीरास उर्जापुरवठा कायम राखण्यात महत्त्वपूर्ण
भूमिका बजावते.
६) व्हिटॅमिन बी १२ (Vitamin B12)
हे एक पोषक तत्व आहे
जे शरीराच्या मज्जातंतू आणि रक्त पेशींना निरोगी ठेवण्यास आणि सर्व पेशींमध्ये अनुवांशिक
पदार्थ डीएनए बनविण्यात मदत करते. व्हिटॅमिन बी 12 अशक्तपणा कमी करण्यास देखील मदत
करते.
७) पोटॅशियम (Potassium)
पोटॅशियम
हे शरीरातील सर्वात महत्वाच्या खनिजांपैकी एक आहे. हे रक्तदाब पातळी राखण्यास आणि हृदय
व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोगांचा धोका कमी करण्यास मदत करते. हे स्नायूंच्या आकुंचन आणि
मज्जातंतूंच्या सिग्नलचे नियमन करण्यास मदत करते. मूत्रपिंडात होणारे खडे टाळण्यास
मदत करते.
८) फॉस्फरस (Phosphorus)
फॉस्फरसचे मुख्य कार्य हाडे आणि दात तयार करणे आहे. हे हाडे मजबूत करण्यात मदत करते आणि मूलभूत क्रिया करण्यासाठी आवश्यक ऊर्जा निर्माण करते. फॉस्फरसचे मुख्य कार्य हाडे आणि दात तयार करणे आहे. एकंदरीत दूधामुळे मुलांची हाडे, दात, रक्तदाब पातळी राखणे, हृदय व रक्तवाहिन्या रक्तदाब पातळी राखणे, हृदय व रक्तवाहिन्या संबंधी रोगांचा धोका कमी करणे, लाल रक्त पेशी, मज्जातंतू, दृष्टी, त्वचा, रोगप्रतीकारक शक्ती, या सर्वांच्या दृष्टीणे महत्चाचे आहे.
दुधाची उत्पादने (Milk Products)
दुग्धजन्य पदार्थ हा एक प्रकारचा खाद्य
पदार्थ असून सस्तन प्राण्यांचे दूध, बहुतेकदा गुरेढोरे, पाळीव गायी, म्हशी, शेळ्या,
मेंढ्या आणि उंट यांचे दूध असते. दुग्धजन्य पदार्थांमध्ये दही, चीज आणि लोणी सारख्या
खाद्यपदार्थांचा समावेश आहे. दुग्धजन्य पदार्थ तयार करणारी सुविधा डेअरी किंवा दुग्ध
कारखाना म्हणून ओळखली जाते. पूर्व आणि दक्षिणपूर्व आशिया आणि मध्य आफ्रिकेचा काही भाग
वगळता दुग्धजन्य पदार्थ जगभरात सेवन केले जातात.
एकरुपता किंवा पाश्चरायझेशननंतर दुधाचे
उत्पादन केले जाते. मलई, लोणी, चीज, शिशु फॉर्म्युला आणि दही यासह उत्पादित उत्पादनांच्या
प्रकारावर आधारित दुधाचे पदार्थ ब-याच वेगवेगळ्या प्रकारात विभागले जाऊ शकतात.
दूधापासून तयार केलेले पदार्थ (Dairy products)
मलाई, दूध पावडर, खवा, दही, ताक, चॉकलेट,
चीज, क्रिम, लोणी, तूप, पनीर, आईस्क्रीम, ज्यूस, थंड पेय, इ. यासारखे असंख्य पदार्थ
दुधापासून तयार केले जातात.
दुग्धजन्य पदार्थ कोणी टाळावेते (Who should avoid dairy products?)
दुग्धजन्य उत्पादनांमुळे लैक्टोज असहिष्णुता
किंवा दुधाची ॲलर्जी असलेल्या व्यक्तींसाठी समस्या उद्भवू शकतात. लैक्टोज असहिष्णुतेचा
अनुभव घेणारे लोक सहसा दुध आणि इतर दुग्धशर्करायुक्त डेअरी उत्पादने टाळणे पसंत करतात
कारण त्यांच्यात ओटीपोटात दुखणे, सूज येणे, अतिसार, गॅस आणि मळमळ होण्याची लक्षणे उद्भवू
शकतात. दुग्धजन्य दुधाला दुग्धशर्करा मुक्त असा पर्याय उपलब्ध आहे.
दुग्धजन्य पदार्थाचे अत्यधिक सेवन केल्याने
आहारात कोलेस्ट्रॉल आणि संतृप्त चरबीचे प्रमाण वाढू शकते, ज्यामुळे हृदयरोग होण्याचा
धोका वाढू शकतो आणि आरोग्याच्या इतर गंभीर समस्या उद्भवू शकतात.
आहारातील कॅल्शियमचे सेवन केल्याने हृदय
व रक्तवाहिन्यासंबंधी कोणताही धोका नाही, परंतु कॅल्शियम पूरक कोरोनरी आर्टरी कॅलिफिकेशनच्या
उच्च जोखमीशी संबंधित आहेत.
दुग्धजन्य पदार्थांचे सेवन केल्याने श्लेष्माचे
उत्पादन होत नाही आणि दम्याची लक्षणे आणखी त्रासदायक ठरणार नाहीत. काही लोक श्लेष्मासाठी
दूध किंवा आइस्क्रीम घेतल्यानंतर मागे उरलेल्या अवशेषांचा पातळ कोट चुकीच्या पद्धतीने
वापरतात.
(टीप: आपण आजारी असल्यास किंवा आपणास ॲलर्जी असल्यास, आपल्या डॉक्टरांचा सल्ला घ्या. फूड लेबल नेहमी वाचा आणि ज्यामध्ये ॲलर्जी घटक असतील असे पदार्थ टाळा.)